Remitimos a todas as persoas que seguen este blogue a entrevista que na revista italiana "Il Regno" lle fixeron a Andrés Torres Queiruga. Coidamos que é ben importante o contido da mesma, polo que aclara ao redor das cuestións que foron motivo da disconformidade episcopal, e importante tamén polo feito mesmo de que unha revista como "Il Regno", de moita proxección en Italia e mesmo fóra de Italia, tivese a nobreza e a valentía de lle prestar espazo a Andrés para que a súa voz sexa axeitamente expresada e escoitada. Coido que é para felicitarnos con Andrés.
Entrevista ao teólogo español Andrés Torres Queiruga
IL REGNO é unha revista italiana quincenal de gran prestixio. No número 8 de 2012, dedicado a Actualidade (outras quincenas inclúense só Documentos) vai publicar unha entrevista con Andrés Torres Queiruga, que é tan coñecido e lido en Italia como en España. Tanto a revista como o entrevistador e o entrevistado autorízannos a publicala neste blogue.
1. Prof. Queiruga, ¿que impresión lle fixo recibir o venres santo a notificación sobre algunhas obras súas de parte da Comisión episcopal española para a doutrina da fe?
- Triste, porque abrigaba unha pequena esperanza de que no último momento, como eu propoñía, se abrise un prazo para un verdadeiro diálogo teolóxico. Triste tamén por un procedemento que, ao meu ver, se fixo non só sen suficiente seriedade teolóxica senón sen esa sensibilidade humana e fraternidade eclesial que debe caracterizar as relacións dentro da Igrexa.
2. ¿Como lle chegou a notificación, que está a suscitar un avesporeiro de reaccións? O texto di que houbo un diálogo amplo con vostede. ¿Responde á verdade?
- Ese é para min o máis triste do caso. Segundo se me informou ao final, o procedemento empezou o ano 1998 e ata o ano 2012 (¡13 anos!) non se buscou ningún tipo de diálogo comigo. Ao final, mediante unha chamada do meu arcebispo, infórmaseme de que está xa a punto de ser publicada a notificación e, grazas á súa insistencia, fálase por primeira vez dun posible diálogo, preguntándome se eu estaba disposto. Contestei que non soamente estaba disposto, senón que o desexaba con interese. Unha chamada telefónica do Presidente da Comisión para a Doutrina da fe levou ao acordo dun encontro, que se celebraría a véspera da reunión da Comisión Permanente do Episcopado, onde se ía propoñer a aprobación do documento. Díxoseme ademais que a decisión de publicalo xa estaba tomada e que soamente cabería facer matizacións ou aclaracións de detalle. Aceptei a pesar de todo.
Pero ao día seguinte, dándome conta de que, en definitiva, iso podía quedar -como así sucedeu- nun trámite para lexitimar dalgún modo o procedemento, escribín unha longa carta ao Presidente. Nela dicíalle que debiamos aproveitar a ocasión para tomar en toda a súa seriedade unha situación na que se xogaba coa honra dun teólogo dedicado toda a súa vida á teoloxía e co prestixio da súa obra. Empezaba recordando que non se trataba de examinar coincidencias ou discrepancias en teoloxía, pois iso pertence ao lexítimo pluralismo teolóxico, senón de ver se na miña teoloxía había algo que directamente lesionase a fe da Igrexa ou que con argumentos serios e contrastados implicase esa lesión. E insistía sobre todo en dúas condicións para un diálogo xusto: que os participantes estudasen en serio o tratamento dos problemas na miña obra e que todos buscásemos a verdade e só a verdade. Pedíalle mesmo que ao comezo manifestásemos -eu o primeiro- de modo expreso ante Deus que as queriamos cumprir, e que, se non era posible por falta de tempo, se podería aprazar a reunión.
Non se cumpriron e a reunión tívose o día sinalado, coa asistencia do Presidente, un bispo da comisión, un teólogo invitado e o secretario. Durou unhas dúas horas e o ton foi cordial: fixéronse algunhas aclaracións e constatáronse algunhas diferenzas entre as miñas explicacións teolóxicas e algunhas manifestacións do maxisterio ordinario. O teólogo recoñeceu expresamente que na súa opinión todo estaba dentro do lexítimo pluralismo da teoloxía actual. A miña sorpresa foi recibir aos poucos días unha carta do Presidente dicíndome que durante a reunión –e chámalle sempre "diálogo"- "descubrimos que algunhas das súas propostas teolóxicas son incompatibles coa fe da Igrexa católica, tal como esta foi lexitimamente formulada polo seu Maxisterio auténtico". Esta afirmación doeume, aínda que non tanto como a feita ao principio pola Notificación cando afirma que a este resultado se chegou despois de que "a Comisión Episcopal para a Doutrina da Fe mantivo un diálogo extenso e detido co Autor".
3. Baixo severa crítica está sobre todo o punto de partida da súa vasta publicación teolóxica: o novo paradigma para reformular o dogma, cousa que lle vén duramente contestada. ¿Que entende co verbo reformular?
- A utilización que o documento fai de "novo paradigma" non deixa de ser curiosa, coma se fose un invento meu e non algo de uso moi estendido. Pero é verdade que o meu pensamento está moi determinado pola convicción de que o cambio operado pola Modernidade -ao que Jaspers atribuía un rango semellante aos acontecidos co paso ao Neolítico ou co "tempo eixo"- é tan radical que, como dixera Paul Tillich, "conmoveu os alicerces". Non se trata de acomodarse sen máis á Modernidade, senón de recoñecer o que nela constitúe avance irreversible. En concreto, o punto central é para min o descubrimento da "autonomía" da creación. Algo que o Vaticano II non só recoñece senón que o proclama con estraña solemnidade, afirmando que tela en conta constitúe unha esixencia "absolutamente lexítima" tanto no referente ás "cousas creadas" coma á "sociedade mesma". O único que pide é que iso non leve a desvinculala da súa dependencia e referencia ao Creador.
Persoalmente estou convencido de que, se non logramos ese equilibrio, a fe resulta incomprensible para a cultura actual; e que para os home e as mulleres de hoxe Deus remata aparecendo ou como inimigo da súa liberdade e a súa realización, segundo dicía o primeiro ateísmo, ou como algo indiferente e invisible, segundo sucede agora para tantas persoas. Esta preocupación decide o núcleo máis vivo e fundamental da miña teoloxía, que por iso se move sempre entre dous polos: "repensar" os conceptos da teoloxía, dende o recoñecemento da autonomía das criaturas, e "recuperar" a experiencia orixinaria, facendo patente a súa constitutiva relación con Deus. A "reformulación" é unha consecuencia. Por certo, os editores da Festschrift pola miña xubilación recolleron ben esta preocupación, titulando: "Repensar a Teoloxía. Recuperar o Cristianismo".
No intento por logralo, a idea da creación-por-amor fíxoseme cada vez máis viva e esencial, case como un axioma radical para a comprensión actual da fe. Ela permite respectar a autonomía, non só afastándose do deísmo clásico do Deus arquitecto ou reloxeiro que, creado o mundo, se retira ao seu ceo, senón tamén do "deísmo intervencionista", tan incrustado no imaxinario piadoso e aínda teolóxico. Refírome á imaxe dun Deus que está no ceo, pero que intervén de cando en vez ou ben de modo espectacular con milagres ou ben de modo máis ou menos oculto cando acode na nosa axuda porque llo pedimos ou o movemos a compaixón coas nosas súplicas e sacrificios. Falo do "imaxinario", por iso son consciente de que estou a incorrer en certa caricatura; pero creo que é preciso chamar a atención sobre iso, porque ao meu ver aquí radica unha das tarefas máis urxentes para unha teoloxía e unha piedade actualizadas.
A creación-por-amor oriéntanos cara ao Deus que, creándonos e sustentándonos, está a habitar e promovendo con amor incansable -"o meu Pai traballa sempre"- o noso ser. É o Deus de Xesús, que non precisa entrar no mundo para intervir, porque está xa sempre dentro e activo, movendo o mundo a través das súas leis e solicitando sen cesar a nosa liberdade para -en expresión que me gusta- deixarnos ser e realizar por El, acollendo a súa chamada e prolongando a súa creación: "Estou á porta e chamo".
4. Vostede distorsionaría os elementos da fe da Igrexa. O texto selecciona sete e non de pouca monta. Partamos do primeiro: A relación entre o mundo e o Creador. ¿Que deformacións atopa aí a Comisión?
- Aí está o equívoco que considero fatal. Debo dicir que a hermenéutica empregada no documento non é satisfactoria, para non a cualificar de gravemente deficiente. Non só ten en conta unicamente unha parte pequena da obra, senón que a interpreta dende unha perspectiva allea a esta: dende un imaxinario máis ben extrínseco e "intervencionista". A miña teoloxía fala do Deus que nos está a crear por amor; pero a Notificación interpreta unhas veces coma se eu o presentase como afastado e pasivo; outras como non suficientemente distinto do mundo. Acerca do segundo debo dicir que esta é a primeira vez que vexo que alguén me interpreta así, e confeso que me resulta incomprensible. Podo afirmar sen temor a equivocarme que me atopo entre os teólogos que máis tempo e máis esforzo reflexivo dedicaron a esclarecer a relación Creador-criatura (o meu libro "Recuperar a creación" é só unha mostra, aínda que moi querida para min), como a fundamentar epistemolóxica e ontoloxicamente a necesidade de afirmar o carácter estritamente persoal de Deus. Deus como Abbá constitúe un leit-motiv de toda a miña teoloxía e nun ambiente que, sobre todo ante o actual influxo do pensamento non-dual (advaita), sen negarlle todo o seu valor, insisto en que perder ou diminuír o carácter persoal de Deus representaría unha perda irreparable non só para o cristianismo senón para as relixións orientais e para a mesma humanidade.
5. E despois, a relación entre natureza e graza, entre creación e salvación. ¿Que pensamento é o que non coincidiría coa doutrina da Igrexa?
- Se atendemos á experiencia radical que todos buscamos esclarecer, iso paréceme simplemente falso. Se atendemos ao seu repensamento, é claro que propoño unha comprensión nova, que, centrada na creación-por-amor, ve toda a creación como un acto amoroso de Deus, que nos ampara e promove dende o nacemento á morte, dende o comezo da historia ata o seu final. Os conceptos "creación" e "salvación" son distintos. Pero dende a discusión teolóxica suscitada pola obra de H. de Lubac, para unha teoloxía actualizada debera estar claro que reflicten a mesma realidade.
Neste sentido, máis importante que este aspecto da discusión, paréceme a necesidade de aproveitala para repensar o esquema da historia da salvación. Na imaxinación colectiva incrustouse unha sucesión que hoxe induce efectos terribles, acaso irreparables para a fe de moitas persoas: creación nun paraíso - pecado dos primeiros pais - terrible castigo divino non só para eles senón para os miles de millóns dos seus sucesores inocentes - perdón mediante o sacrificio reparador da cruz - tempo da igrexa - desembocadura escatolóxica con premio ou castigo. Sei que, de novo, estou a simplificar; pero é difícil negar a existencia e eficacia terrible dese esquema, que fai ver o mal como un castigo divino e un mundo que, se Deus quixese, podería ser e seguiría sendo un paraíso. Isto enlaza co duro problema do mal ao que dediquei o meu último libro, titulado xustamente "Repensar o mal", porque creo que este problema, que continúa mal resolto -un deus que, en definitiva, podería pero non quere evitar o mal do mundo-, pode envelenar a nosa imaxe do verdadeiro Deus anunciado por Xesús.
En canto ao esquema aludido, xa dende Santo Ireneo a tradición dispón dunha visión máis acorde co auténtico dinamismo da revelación bíblica: Creación por amor dunha criatura inevitablemente imperfecta - crecemento na historia, que é constitutivamente historia de pecado humano e de incansable graza divina (isto quere ensinar a doutrina do "pecado orixinal" e a inmediata promesa de salvación) - culminación en Cristo da historia de revelación, graza e salvación - vida da Igrexa - esperanza escatolóxica.
6. E chegamos a un punto que vostede tratou con gran competencia: o concepto de Revelación, que vostede non entende como algo "ditado", senón máis ben como un "caer na conta" do que xa está na persoa. ¿Por que a Comisión rexeita esta interpretación súa?
- Grande competencia pola miña parte ou pequena, non o sei; pero si que dediquei moita paixón e moito esforzo a un tema que me parece crucial para facer posible a actualización da teoloxía. Foi acaso o meu primeiro intento serio de conxugar a autonomía, neste caso a da subxectividade humana, coa súa constitutiva referencia a Deus. Por iso distingo dous momentos fundamentais (que talvez pola miña culpa non todos os intérpretes percibiron ben).
O primeiro é a experiencia orixinaria, o primeiro descubrimento polo "profeta" (digamos así para referirnos a todas as persoas que dun modo ou outro fixeron avanzar a revelación na historia). Partindo do Deus que, creándonos por amor, está sempre a tratar de dársenos a coñecer (¿non o fan todos os pais cos seus fillos e fillas?), parécenme claras dúas cousas: 1) que Deus está sempre e con todo o seu amor tratando de manifestársenos, para que todo home e toda muller, toda cultura e toda relixión, descubran a súa presenza e comprendan o que El é e quere ser para nós; e 2) que os límites, escuridades, erros ou malas interpretacións non dependen de que Deus se oculte ou non se queira revelar, senón que son consecuencia inevitable da limitación humana, sexa porque non podemos, sexa porque non queremos (a "dura cerviz" de que ás veces fala a Biblia). Por fortuna, de vez en cando algunha persoa, por circunstancias externas ou calidades internas, "cae na conta" do que Deus, no seu amor irrestricto, está a tratar de manifestar a todos, e prodúcese a "revelación": "O Señor estaba aquí e eu non o sabía", exclamou Xacob "espertando do sono" (obsérvese o simbolismo). Cando a Biblia se le nesta perspectiva, resulta un marabilla ver como se van producindo os grandes descubrimentos. E obsérvese que isto "non reduce" a revelación a un mero proceso encerrado na inmanencia humana (como me atribúe a Notificación), senón todo o contrario. Non se descobre a un Deus que está quieto ou a quen se sorprende cando trataba de esconderse. "Cáese na conta" da chamada insistente de Alguén que non ten outro interese que nos manifestar o seu amor e animarnos a acoller a súa salvación. Descubrímolo porque, e só porque, Deus está a manifestársenos e dándonos a capacidade de comprendelo na medida en que o permite a nosa limitación ou non o impide a nosa resistencia. Por iso a revelación auténtica é, sempre e con toda verdade, vivida e percibida como graza e resposta a unha iniciativa divina: como "palabra de Deus".
Dende aquí ábrese o segundo momento: o da acollida libre e responsable da revelación unha vez acontecida e anunciada. Agora resulta máis doadamente comprensible, porque en realidade responde a unha estrutura universal da nosa comprensión. Sempre, sobre todo nas cuestións difíciles -e as relacionadas coa Transcendencia sono en grao máximo-, o descubrimento primeiro é difícil e acontece nunha persoa ou unha circunstancia moi determinada. Pero, cando sucede un descubrimento e é comunicado aos demais, entón todos poden dalgún xeito percibilo por si mesmos. Todos os físicos vían caer mazás, e só Newton foi o primeiro en "caer na conta" de que aí se anunciaba a gravitación universal. Pero cando o publicou, todos puideron velo, e velo por si mesmos: aceptaron a gravitación grazas a que llelo dixo Newton, pero xa non simplemente porque llelo dixo el, senón porque agora xa a vían eles por si mesmos. ¿Non é isto o que os samaritanos dixeron á Samaritana: "Non cremos polas túas palabras, porque nós mesmos escoitámolo"? (Jn 4,42). Pois ben, acudindo a Sócrates, quen afirmaba que igual que a súa nai coas parturientes -mai, parteira, practicadora da maieutiké téchne- tampouco el introducía as ideas nos seus oíntes, senón que os axudaba a dalas a luz, creo que comprender o anuncio revelador como unha maiéutica constitúe o mellor xeito de explicar o seu carácter potencialmente universal e a posibilidade de acollela sen romper a xusta autonomía humana, evitando convertela en simple fideísmo ou asylum ignorantiae (Pannenberg).
Deus está a sustentar, a habitar e agraciar a todos co mesmo amor que ao profeta: este non descobre algo que Deus só lle quere manifestar a el, senón a todos igual ca a el. Oseas, grazas á súa experiencia de non ser capaz de deixar de amar e perdoar a súa muller que volve á prostitución (seguramente sagrada, de hieródula), "cae na conta" de que iso é o que lle sucede a Deus connosco e que por iso está a tratar de nos manifestar dende sempre a través do mellor do noso ser. Á humanidade custoulle moito -e segue custándolle- comprender que Deus non é unha presenza que controla, xulga e condena; pero, cando Oseas e máis tarde Xesús na parábola insuperable do Fillo Pródigo souberon escoitar o que real e verdadeiramente Deus estaba a tratar de dicirnos na súa presenza viva e amorosa, tamén nós podemos velo, comprender que é así, que iso é o que nos está a manifestar tamén a nós a través do noso ser máis íntimo e a nosa humanidade máis auténtica, que non podía ser doutro xeito se El é amor e a súa misericordia é infinitamente superior á nosa ("porque eu son Deus e non home"). Para non caer en doado idealismo, convén engadir que o proceso pode ser moi difícil e mesmo fracasar: podemos non velo, podemos resistirnos ou dubidar entre interpretacións alternativas. Sucedeu tamén entón e sucederá sempre: o importante é que a oferta non coloca o oínte ante un salto cego ou unha imposición autoritaria (recórdese o reproche de Bonhöffer a Barth: "come, paxaro, ou morre"), senón ante unha proposta "verificable" (dentro, claro está, do modo especifico de verificación que lle corresponde).
Pero é preciso aínda concretar algo moi importante: trátase de maiéutica histórica. Porque non se trata dun retorno ao mesmo, do recordo (anámnesis) das ideas eternas. Abonda con pensar que na revelación Deus está activamente presente creándonos por amor, facendo promoción do noso ser e axudándonos a realizalo cara á súa posible plenitude, para comprender que se trata da chamada cara adiante, do anuncio do novo, dun auténtico "novo nacemento". Todo isto está dito con máis claridade e moita máis extensión no meu libro "Repensar a revelación". Por iso considero totalmente infundado o temor da Notificación a que esta visión poida levar á negación de que Deus "estableza unha relación viva co home" na historia, na que cabe unha Revelación de Deus con novas palabras e obras que culmina na Encarnación".
7. A Comisión atopa ademais que a proposta do chamado "pluralismo asimétrico" para comprender a relación do cristianismo coas outras relixións non está conforme coa doutrina expresada, por exemplo, na Dominus Iesus.
- En canto á teoloxía subxacente, debo recoñecer que a coincidencia non é exacta. Pero tomada na perspectiva dende que a propoño -Deus que crea por amor e novo concepto de revelación- creo que a miña teoloxía expresa integramente a mesma fe que quere defender a Instrución papal. Hai que ter en conta ademais que a categoría de "pluralismo asimétrico" forma rede con outras dúas -inrelixionación e teocentrismo xesuánico- na relación da cal se aclara e completa o seu significado. Se Deus ama con idéntico e infinito amor a cada muller e a cada home sen "acepción de persoas", e se a todos quere revelar o seu amor de Abbá, pai-nai, paréceme que debemos admitir que toda captación viva e concreta da súa presenza é revelación real, na xusta medida en que é acertada.
Por iso a revelación é un proceso histórico, que vai purificándose e afondándose. De feito, observalo na mesma Biblia, dende as primeiras tradicións e os primeiros escritos do Antigo Testamento ata a súa culminación en Xesús o Cristo, constitúe un dos estudos máis apaixonantes. No seu contexto e na súa medida, en cada relixión realízase un proceso semellante. Por iso hai verdade en todas elas, como expresamente recoñeceu o Concilio e polo tanto tamén revelación, aínda que o Concilio non chegou a usar para elas esta palabra. Neste preciso sentido, todas as relixións son verdadeiras: esa é a verdade do pluralismo. Pero, dito isto, un mínimo de realismo histórico mostra que non todas son nin poden ser igualmente verdadeiras. De aí a proposta de pluralismo asimétrico. Eu respecto a convicción dos crentes doutras relixións, pero creo que o revelado en todo o destino de Xesús de Nazaré é, dentro da historia, o definitivo e mesmo insuperable.
Claro que esta enorme afirmación non pode ser unha presunción apriórica, senón unha constatación modesta e a posteriori, é dicir, á que se chega -ou pode chegarse- comparando no posible a visión que as distintas relixións ofrecen de Deus e, á súa luz, do destino humano. Persoalmente, igual que o pensou a tradición cristiá dende o mesmo Novo Testamento, creo ter motivos abondos para poder facer esa afirmación. Ese é o sentido da cualificación de "asimétrico". Na miña opinión e sempre que se parta dunha lóxica da gratuidade, onde o que se descobre nunha relixión pertence a todas por igual e sen privilexio de ningún tipo, esta visión fai posible conxuntar, por un lado, a confesión de Xesús como o Cristo -a iso alude o "teocentrismo xesuánico"- e, por outro, o respecto e a colaboración fraternal coas demais relixións. Engado, ademais, que no encontro non se trata de substituír, senón de compartir, ofrecendo o que se ten para que, se así se acepta, poida ser incorporado como enriquecemento ou purificación da propia relixión. Ese é o significado da "inrelixionación", que quere completar o de inculturación, para evitar o perigo de respectar a cultura pero substituír a relixión. Ben entendido que, dado que na súa realización histórica a plenitude revelada en Cristo está sempre en construción, tamén o cristianismo se enriquece co diálogo. De feito, iso é o que na realidade está sucedendo. Hai un ecumenismo en acto, máis real e máis rico que o teórico dos congresos (apreciación na que por certo se mostraba concorde o cardeal Martini na única ocasión en que tiven a sorte de charlar con el na nosa cidade de Compostela).
8. Non sei se se tratou dunha pura coincidencia. Vostede recibiu a notificación o venres santo. A Resurrección constitúe dende hai algúns anos o centro da súa investigación teolóxica, desenvolvida ao afondar nos estudos de grandes exexetas. A Comisión tampouco acepta as súas posicións neste tema.
- Penso que a data foi escollida, con certa présa estratéxica, para aproveitar a dispersión da xente en Semana Santa. Pero é certo que o tema da resurrección preocupa á Comisión. En realidade, neste punto, tan central, é onde máis claro aparece o equívoco que está no fondo da súa reacción: a confusión entre fe e teoloxía, entre o que é a confesión común e o que son as distintas teorías teolóxicas. O documento recoñece expresamente que confeso e manteño "que Xesús non quedara anulado pola morte, senón que el mesmo en persoa seguía vivo e presente, aínda que nun novo modo de existencia". É obvio que isto debería abondar para eliminar toda sospeita en materia de fe, e no libro "repensar a resurrección" distingo claramente as dúas partes: a primeira referida á confesión e a segunda que trata de propoñer unha interpretación teolóxica, coa advertencia expresa de que todo o que nesta parte se di é unha opinión teolóxica, discutible coma todas, e que por iso mesmo de ningún modo pretende cuestionar a fe confesada na primeira. Pero a Notificación, dende o presuposto continuado de identificar a fe coa súa teoloxía implícita, ve ameaza ou negación da fe común en canto aparece discrepancia coa súa teoloxía. E recórdese que ao comezo deixa ver cal é esta teoloxía ao dar por suposta a súa concepción: "a resurrección de Xesús Cristo como milagre susceptible de probas empíricas". E a norma coa que miden a miña posición é o Catecismo da Igrexa católica, continuando así coa confusa mestura do xogo lingüístico catequético co estritamente teolóxico.
A preocupación céntrase nos problemas das aparicións, do sepulcro baleiro e da resurrección na morte. Non é posible alongarse no detalle.
En canto ás aparicións, sinalo unicamente que a miña insistencia está no carácter transcendente do Resucitado, xa exaltado á Gloria; carácter que o sitúa por enriba -¡non por debaixo!- das leis do espazo-tempo. A consecuencia que entón me parece correcta e coherente é que alguén que pode estar en calquera sitio do planeta onde dous ou tres se reúnen no seu nome, que se fai presente nunha eucaristía celebrada no corazón de África e nun traballo pola xustiza en Manhattan, non pode resultar accesible aos nosos sentidos, que só responden a estímulos físicos. Máis aínda: creo que postular aparicións empíricas -só delas falo- para asegurar a obxectividade e realidade da resurrección, lonxe de asegurar a súa verificabilidade específica, faina imposible, pois implicitamente incorre na "falacia empirista" de esixir probas físicas para unha realidade transcendente. Isto vese claro cando se fala da existencia de Deus (á Gloria do cal pertence xa o Resucitado): recórdese o famoso Xúpiter tonante cuxa aparición, empiricamente rexistrable, Hanson cría necesaria para crer. Noutro lugar exprésoo así: Esixir probas físicas [...] sería epistemoloxicamente tan incorrecto como esixilas para a existencia de Deus; ontoloxicamente contradiría a súa presenza universal ao espazo e á historia; e teoloxicamente "sería grotesco chegar así á consecuencia ineludible de que os primeiros que anunciaron a fe non creron, pois mediante o ver foron dispensados da fe" (Kasper, Xesús, o Cristo, Salamanca 1976, 173).
A cuestión da tumba baleira, que impresiona máis ao público xeral, hoxe é en cambio considerada por moitos teólogos -penso que pola maioría dos que a tratan en detalle- como claramente sen conexión intrínseca coa fe na resurrección. O mesmo Pannenberg, acaso o seu máis douto e enérxico defensor, manifestoume en conversación persoal que non facía depender dela a fe. Paréceme que a lectura das citas que aduce a mesma Notificación mostra que a miña opinión -non certeza dogmática- resulta máis coherente co misterio e evita dificultades de moi difícil solución doutro xeito, sobre todo a estraña situación de tres días en que existe un cadáver mentres Cristo está vivo, e que na mañá do terceiro día ¿ese cadáver desaparece, é transformado en algo non físico, é aniquilado...?
En cambio, seguindo a suxestión xoánica -que o mesmo W. Kasper considera "a teoloxía pascual máis grandiosa que imaxinarse poida"- da "exaltación" (hýpsosis) na cruz, de "morrer cara ao interior de Deus" -aludido por Rahner e Küng-, todo cobra coherencia: resurrección como exaltación e glorificación, revelación e fundamentación definitiva para a fe de que o "Deus de vivos" nos acolle a todos na nosa morte e que estivo a acoller dende sempre a todos os seus fillos e fillas. ¿Ten sentido pensar que Deus estivo a esperar centos de miles de anos para empezar a resucitar só a Xesús no ano 30, e esperar despois ata a fin do mundo para resucitar a todos? Creo que, polo menos como proposta teolóxica, que non pretende impoñerse a ninguén, todo isto merece ser considerado, dialogado e discutido. En canto a cuestións menos centrais como a do "tempo intermedio" e do significado do Xuízo final, prefiro remitirme xa aos textos citados pola mesma Notificación no seu último apartado "Problemas de escatoloxía".
- Creo que na contestación anterior aparece claro o que penso. Paréceme que, por outros camiños, a resurrección na morte retoma a visión bíblica da realidade unitaria da persoa. Non me gusta falar dun "elemento espiritual dotado de conciencia e vontade", senón da persoa viva, como de feito o confesamos de Cristo. Resucita a persoa, ela mesma, só que glorificada na comuñón con Deus. Esa é a marabilla que quere expresar a "resurrección da carne". Expresión que, sobre todo e ante todo, quere afirmar a identidade persoal: non outro ser, alleo ás súas relacións de cariño íntimo e fraternidade universal, senón ela mesma, a que se foi construíndo na súa historia única e irrepetible. En segundo lugar, o seu estar xa libre das trabas do espazo-tempo. Falar de "carne" é significativo para indicar esa identidade e advertir que os resucitados non son seres anxélicos, senón verdadeiramente humanos que chegaron a ser os que son porque se realizaron nunha historia concreta, corporal ("carne" como Leib, non simplemente como Körper, segundo ensina a fenomenoloxía). De tódolos xeitos, convén non esquecer a advertencia de san Paulo: "a carne e o sangue non poden herdar o Reino dos ceos"; neste sentido, gústame máis falar de "resurrección dos mortos".
E quero engadir algo: como escribo no último capítulo do libro, para min esta visión supuxo unha nova e gozosa comprensión da comuñón dos santos, moi unida ao redescubrimento -"recuperación"- do precioso e consolador significado da celebración eucarística da morte: marabilla da comuñón con Cristo e cos nosos defuntos, e alimento da esperanza na resurrección, da última e definitiva esperanza.
10. E, finalmente, vostede non distinguiría entre o momento da morte persoal e o da Parusía, que vostede entendería como plenitude da historia do mundo.
- Só en certo modo. Valoro moito o realismo e a densidade da historia. Xustamente dende a comuñón dos santos aparece unha incompletude da benaventuranza, unha real preocupación polos que aínda camiñamos na necesidade e o traballo do tempo, unha espera da gloria definitiva na comuñón final cando "Deus será todo en todos". Creo que tamén nos benaventurados do ceo hai unha real e humanísima esperanza.
11. A notificación -di a Comisión- "quere salvagardar aspectos esenciais" da doutrina da Igrexa para evitar a confusión no pobo de Deus. Teño nas mans un belo texto redactado por un grupo que vostede acompaña dende hai anos, que di recibir de vostede "a maduración" da fe, facéndoa "pensable, crible, desexable e vivible". ¿Que ten que dicir?
- Estimo que o texto do grupo expresa moi ben o que, polo menos, é a miña intención, a miña preocupación e a ocupación á que me dedico dende hai máis de corenta anos. Confírmanmo tamén os moitos centos de persoas, cuxas palabras de ánimo e de agradecemento me chegaron estes días como un río de cariño. Esa é tamén unha manifestación da comuñón dos santos.
12. Despois de repensar tanto, ¿repensará aínda? Mentres a catolicidade é invitada a vivir o ano da fe como momento de intensa espiritualidade, estas intervencións espertan perplexidade en moitos.
- Eu xa non sabería vivir se non é continuando na preciosa tarefa de repensar a fe para axudar, empezando por min mesmo, á recuperación da confianza e a apertura ao Deus humanissimus, que, en expresión que me gusta publicar, "só sabe, só pode e só quere amar". E neste sentido, aínda que, como llelo dixera aos responsables, crin en conciencia deber manifestar publicamente a defensa ante unha crítica que non me parece xusta nin acertada, quero rematar tamén con palabras de agradecemento. No aspecto persoal o ton da Notificación procurou ser respectuoso e, sobre todo, ao principio describe ben a miña intención: "presentar unha imaxe de Deus que, en lugar de suscitar medo, permita recoñecelo como todo amor, e unha imaxe do cristianismo que lle permita non ser excluído do diálogo cultural e relixioso". En definitiva, a fraternidade cristiá é moito máis fonda e poderosa do que poden facer pensar as nosas discrepancias.
Noraboa pola entrevista e grazas por publicala aquí (e por suposto, por permitir facelo). Se todos foramos quen de lela e observala con ollada limpa, sen prexuizos, seguramente descubririamos a grande marabilla de DEUS, do AMOR, e sentiriámonos de verdade irmáns e irmás, aínda coas nosas diferenzas.
ResponderEliminarNoraboa tamén a Andrés pola súa delicadeza e polo seu dirixirse respectuoso ante os que pensan e actúan doutro xeito. Creo que iso é signo da grandeza dunha persoa.