Tempo Ordinario: 21ª semana

23 de agosto: domingo 21 do Tempo Ordinario

Evanxeo: Mt 16, 13-20

Cando chegou Xesús á comarca de Cesarea de Filipo, preguntoulles aos seus discípulos:

—¿Quen di a xente que é o Fillo do home?

Eles responderon:

—Algunhas persoas din que  Xoán Bautista; outras, que Elías, outras, que Xeremías ou algún dos profetas.

Insistiu Xesús:

—E vós, ¿quen dicides que son?

Respondeu Simón Pedro:

—Ti es o Mesías, o Fillo do Deus vivo.

E Xesús contestoulle:

—Ditoso ti, Simón, fillo de Xonás, porque iso non cho revelou ninguén de carne e sangue, senón meu Pai que está no ceo. E eu asegúroche que ti es Pedro e sobre esta pedra vou edificar a miña Igrexa, e as portas do inferno non prevalecerán en contra dela. Dareiche as chaves do reino dos ceos; todo o que ates na terra, ficará atado nos ceos; e todo o que desates na terra, ficará desatado nos ceos.

E mandoulles aos discípulos que non dixesen nada de que el era o Mesías.

Meditación

Se collésemos hoxe un micro e nos fósemos á rúa para preguntarlle á xente que pensa de Xesús, que nos contestaría? Moi posiblemente as súas respostas demostrasen un descoñecemento enorme da vida e da persoa de Xesús. Catro datos anecdóticos da súa existencia (o portal de Belén, que facía milagres, a morte na cruz...), pero seguramente –oxalá nos equivocásemos— moi pouco ou nada do máis importante da súa figura, do seu ideario persoal e social, do seu significado para as comunidades cristiás, para a sociedade en xeral. É importante para nós saber que pensa a xente de Xesús, porque iso nos pode dicir moito do que nós mesmos vivimos e transmitimos, do que nós contaxiamos de Xesús. Pero é moito máis importante ver que é o que pensamos, vivimos nós de Xesús. E, para iso, podemos acoller como feita a cada un, cada unha de nós, a pregunta que Xesús lles fixo ás persoas que o seguían:  ¿Quen dicides vós que son eu? Ou, se queremos, como a Xesús as respostas teóricas, baleiras de vida, non lle interesarían nada, podemos converter a pregunta en algo máis directo e persoal aínda: ¿Quen son eu para ti? Falaremos de Xesús segundo o que realmente Xesús sexa para nós. Así que parémonos un pouco e acollamos a pregunta de Xesús: ¿Quen son eu para ti? ¿Quen estou sendo agora mesmo para ti? ¿Que presenza teño na túa vida?

Seguro que hai persoas significativas na túa vida, seguro: o teu home ou muller, os teus fillos ou fillas, aquel amigo, aquela amiga, a persoa da que empezas a estar namorada,... ¿Que lugar ocupo eu, Xesús, na túa vida ao lado desoutras presenzas importantes para ti? Calquera desas persoas mencionadas seguro que che aportan algo: compaña, paz, acollida, alento, enerxía, refuxio, valoración, esperanza, sentido, ... ¿Que che aporto eu? Serías capaz de concretalo nalgunha palabra, nalgún sentimento, en algo? Se che custa moito facelo, igual é que significo pouco ou nada para ti, igual é que todo isto da fe cristiá que estás vivindo, á hora da verdade, é algo baleiro, cheo de certos ritos, prácticas e obrigas relixiosas, e máis nada. Pero non te asustes. Se as cousas son así, pois son así. Pode ser o punto de partida para que te propoñas coñecer algo máis de Xesús, por fóra e por dentro, do que foi a súa vida, e do que pode significar para ti.

A celebración eucarística de hoxe podemos vivila coma un rito relixioso máis, baleiro, que non deixe pegada na nosa vida, ou podémola vivir coma un encontro vivo con Deus, con Xesús, co seu Espírito, en comunidade; coma algo que nos dea vida, que se vai gravando en nós e nos vai facendo ao estilo de Xesús.

Oración

Quen son eu para ti?

O que vas e volves á miña vida,

considerado sempre coa miña debilidade.

O que me amosas o rostro de Deus

dunha maneira sempre nova e sorprendente.

O que me transmites unha grande paixón por Deus,

unha desmedida paixón pola xente.

O que me narras a Deus dunha maneira desconcertante:

pode servilo quen non o nomea,

pode blasfemalo quen se chufa de servilo.

O que me miras con ollos novos,

limpos, comprensivos, fondos.

O que me ensinas a ollar como ti ollas,

e a ver un irmán/á en cada veciño ou veciña.

O que penas cos meus fracasos como persoa,

e gozas coas miñas máis ínfimas medras.

O que me lanzas á participación comunitaria,

e nela me sostés co teu Espírito.

O que me perdoas sempre, con esixencia curadora,

e me invitas a perdoar coa mesma esixencia.

O que me falas de Deus coa inocencia e paixón dun namorado,

e desde dentro me invitas a achegarme á soleira de Deus.

O que me transmites a experiencia dun Deus próximo,

metido na vida, na xente, na historia, na natureza, en min mesmo.

O que me pos en garda ante ilusións relixiosas,

e me confrontas a diario coa vida da xente pobre.

O que me alertas do ídolos do diñeiro, do poder,

do ídolo do propio eu que todo o contamina.

O que me empuxas a amarme e perdoarme,

a verme coma tesouro precioso en cunca de barro.

O que me ofreces no mesmo paquete paz e rebeldía,

vixilancia extrema e tranquilidade absoluta.

O que me sacodes cando adormezo e me fago indiferente

a calquera desprezo, abuso, trampa ou inxustiza.

O que cada día me invitas a verte e tratarte

na Luz, no Prudencio, no Amandino, na Marisa, ...

O que me invitas a soñar a Deus coma un mar de vida

no que deixarme ir na vida e na morte con confianza.

O que me invitas a respectar e agradecer,

a calar e adorar, antes de falar.

O que me ofreces por riba de todo alegría e festa,

festín de festa e gozo comunitario.

Acción

Hoxe podiámonos preguntar que é o que está sendo Xesús para cada un, cada unha de nós. Podiámolo resumir nalgunhas poucas palabras. Así podemos ver o peso que realmente Xesús ten na nosa vida.

24 de agosto: Festa de san Bartolomeu, apóstolo

Evanxeo: Xn 1, 45-51

Unha vez Felipe atopou a Natanael (tamén chamado Bartolomeu) e díxolle:

—Encontramos a aquel de quen escribiu Moisés na lei e máis os profetas, a Xesús, o fillo de Xosé, de Nazaré.

Contestoulle Bartolomeu:

—¿E de Nazaré pode saír algo bo?

Felipe díxolle:

—Ven e verás.

Viu Xesús a Bartolomeu, que se achegaba, e dixo del:

—Aí tedes un verdadeiro israelita, en quen non hai dobrez.

Preguntoulle Bartolomeu:

—¿E de que me coñeces?

Contestoulle Xesús:

—Antes de que Felipe chamase por ti, cando estabas debaixo da figueira, vinte.

Respondeulle Bartolomeu:

—Mestre, ti es o Fillo de Deus, ti es o rei de Israel.

Díxolle entón Xesús:

—¿Por que che dixen que te vin debaixo da figueira, xa cres? Pois cousas máis grandes has ver.

E concluíu:

—Con toda verdade volo aseguro: habedes ver o ceo aberto e os anxos de Deus subindo e baixando onda o Fillo do Home.           

Meditación

Este relato conta algo de como Natanael ou Bartolomeu se incorporou ao grupo de Xesús: un amigo levouno onda Xesús, e quedou seducido por aquela primeira conversa con Xesús. Saíron a relucir as súas desconfianzas, pero Xesús chegoulle ao corazón e aquilo foi o comezo dunha fonda amizade, dun sincero seguimento que o marcaría para toda a vida. Quedan así subliñados os dous momentos que normalmente ten todo proceso de sedución por Xesús e polo seu estilo de vida: que alguén nos fale del, máis coa vida que coas palabras, e que nalgún momento teñamos nós o noso propio encontro persoal con Xesús no noso interior, na nosa fe.

O relato pódenos servir para recordar como foi ou está sendo a nosa vinculación con Xesús. Seguro que alguén dalgunha maneira, máis ou menos convincente nos falou de Xesús e do seu regalo para a vida; hai que agradecerllo; quizais tamén xa experimentamos en por nós que realmente o que se nos dixera de Xesús era tal cal, ou moito máis incluso. Pode ser tamén que non, que aínda esteamos no aire, e que siga no noso corazón a pregunta de Bartolomeu, revestida de calquera dúbida ou resistencia,: ¿De Nazaré pode saír algo bo?

Oración

Canto ansío atoparme contigo, Xesús!

Canto ansío deixar de vivir de herdades,

de palabras e experiencias alleas,

por moito que as agradeza!

Canto ansío bater contigo,

co misterio humano e divino que vai contigo,

para abrirme a el sen reservas,

e deixar que modele toda a miña vida!

Do xeito que sexa bater contigo,

para levarte firme no meu corazón

alentando todos os meus camiños

marcando todas as miñas solidariedades,

abríndome o acceso a Deus coma Nai

e a cada persoa que en cada momento atope, coma irmá.

Canto ansío atoparme contigo, Xesús!

Acción

É posible que hoxe mesmo Xesús saia ao noso encontro da maneira menos pensada, sobre todo a través de persoas ou situacións de pobreza, de debilidade, que é onde el está especialmente presente. Acollámolo. Se podemos, coma Felipe, compartamos ese encontro, falemos de Xesús con algunha persoa familiar ou amiga.

25 de agosto: martes da 21ª semana do Tempo Ordinario

Evanxeo: Mt 23, 23-26

Nunha ocasión dixo Xesús:

—Ai de vós, letrados e fariseos hipócritas, que pagades o décimo pola menta, o anís e máis o comiño, e descoidades o máis importante da Lei: a xustiza, a misericordia e a fidelidade! É isto o que hai que practicar, sen descoidar o outro. Guías cegos, que coades o mosquito e tragades o camelo!

Ai de vós, letrados e fariseos hipócritas, que limpades por fóra a copa e máis o prato, e por dentro estades ateigados de roubos e vicio! Fariseo cego, limpa primeiro o interior da copa para que o seu exterior fique tamén limpo.

Meditación

Segue o Evanxeo coa crítica aos representantes da relixión xudía do seu tempo. E seguimos nós tamén mirando a ver ata que punto non estamos caendo en cousas semellantes ás criticadas por Xesús hai dous mil anos. Tanto eles coma nós somos xente feita do mesmo pau, temos as mesmas tentacións, e, en concreto, a mesma tendencia a converter a relixión nunha cousa insubstancial, a base de darlle importancia a certos rituais e quitarlla ao fundamental: andar sempre en xustiza, en misericordia, en fidelidade, con nós mesm@s, coa xente que nos rodea, co Deus a quen queremos amar e respectar.

Ao mellor obsesionámonos por todos os detalles do enterro dun familiar, a quen en vida non coidamos como deberamos. Ao mellor cura e xente celebramos unha misa de dez minutos para cumprir cunha así chamada obriga relixiosa, pero non nos preguntamos se Deus, por exemplo, non nos estará pedindo máis atención ao trato que lle estamos dando ás persoas veciñas, maiores e soas. E así máis cousas. Que doado nos é limpar por fóra, coidar as aparencias, e por dentro, no corazón, andar con sucidade, con malicias, con abandonos. A Deus non lle importa que o intentemos enganar; a Deus impórtalle que así non atopemos o camiño da nosa felicidade.

Oración

Grazas, Xesús,

porque miras por nós.

Grazas porque nos corrixes.

Grazas pola xente que, no teu nome,

con paciencia e agarimo tamén nos corrixe.

Grazas por avisarnos

das moitas trampas nas que podemos caer

nas cousas da relixión.

Podemos converter o máis santo no máis obsceno!

Podemos converter os camiños da vida

en camiños de perdición!

Grazas, Xesús,

porque apelas constantemente ao instinto de verdade

que toda a xente, grazas a Deus,

levamos ben gravado no noso íntimo.

Grazas, Xesús, pola túa corrección.

Acción

¿Como reaccionamos cando alguén nos critica as trampas nas que caemos coa práctica relixiosa? ¿Temos a humildade e a valentía necesarias para corrixir con respecto o que consideremos malas prácticas relixiosas da nosa comunidade ou parroquia, dicíndollo incluso ao mesmo cura?

26 de agosto: mércores da 21 semana do Tempo Ordinario

Evanxeo: Mt 23, 27-32

Unha vez falou así Xesús:

—¡Ai de vós letrados e fariseos hipócritas, que vos parecedes aos sepulcros encalados, que por fóra parecen fermosos e por dentro están cheos de ósos de mortos e de impureza! Tamén vós por fóra parecedes homes xustos, pero por dentro estades cheos de hipocrisía e inxustiza.

¡Ai de vós, letrados e fariseos hipócritas, que construídes sepulcros aos profetas e adornades os monumentos dos xustos, e dicides: “Se vivísemos no tempo de nosos pais, nós non seriamos cómplices deles na asasinato dos profetas!”. De xeito que contra vós mesmos testemuñades que sodes os fillos dos que asasinaron ós profetas. ¡Acabade tamén vós de encher a medida de vosos pais!.

Meditación

Palabras moi gordas as que o evanxelista Mateu pon na boca de Xesús criticando o comportamento hipócrita de letrados e fariseos. Palabras que debemos acoller como tamén dirixidas a nós, porque ¿quen está libre dese afán tolo de aparentar e aparentar, simulando honradez, solidariedade, interese pola sorte da comunidade, pola sorte da xente máis desfavorecida, e logo quedamos no seo da manta? ¡Cantas veces entramos no intento absurdo de branquear por fóra a nosa vida, buscando recoñecemento e valoración, agochando sabe Deus que no noso interior! Énchesenos a boca de palabras e palabras, que nós tal, que nós cal, que mira eses, que mira esoutros…, e por aquí e por alí moitas veces acabamos facendo o mesmo que criticamos. Xesús invítanos a actuar sempre con sinceridade, con humildade, ollando con verdade para o noso interior, para o noso propio corazón, e desde esa verdade poder falar e actuar. Deus axúdanos a poñer verdade no noso propio corazón, na nosa propia vida.

Oración

Que me deixe traballar por ti, meu Deus!

Límpame de aparencias e simulacións,

do afán tolo de recibir recoñecementos,

do intento absurdo de fuxir da miña propia verdade.

Que da túa man

acceda ao meu ser verdadeiro,

e desde o meu ser verdadeiro

fale,

actúe,

me relacione sempre

coa xente,

contigo, meu Deus.

Con humildade,

con agradecemento.

Porque son lama,

nada máis que lama,

ti quéresme valer, meu Deus.

Grazas.

Acción

E moi probable que nalgunhas cousas actuemos desde a simulación e o engano. Pensemos na última ocasión en que fixemos algo así. O cambio posible empeza por tomar conciencia dos momentos nos que nos deixamos levar pola hipocrisía.

27 de agosto: xoves da 21 semana do Tempo Ordinario

Evanxeo: Mt 24, 42-51

Nunha ocasión díxolles Xesús aos seus discípulos:

—Vixiade, porque non sabedes nada do día no que virá o voso Señor. Entendédeo ben, se soubese o dono da casa a que hora vai chegar o ladrón, estaría á espreita e non permitiría que lle asaltasen a casa. Así tamén estade vós preparados, porque na hora menos pensada preséntase o Fillo do home.

¿Quen é o criado fiel e prudente, a quen o Señor encargou o coidado de dar de comer á servidume no seu debido tempo? ¡Ditoso o criado aquel a quen o seu amo, cando chegue, o atope cumprindo coa súa tarefa! Tede por seguro que lle encomendará toda a súa facenda. Pero, se aquel mal empregado di para si: “O meu amo aínda non vén para agora”, e empeza a bourar nos seus compañeiros, comendo e bebendo cos borrachos, o día menos pensado e á hora máis imprevista chégalle o amo e bótao fóra, cos hipócritas; alí será o pranto e máis o triscar dos dentes.

Meditación

Estas palabras do noso Señor poderíannos levar a poñer toda a nosa atención na morte, como momento no que chega o noso Señor, e a vivir ese momento con temor, non vaia ser que os nosos malos feitos acaben merecendo castigo. E así, mesmo poderíamos acabar vivindo a vida atemorizados. O peor que lle pode pasar a unha persoa cristiá é acabar téndolle medo a Deus. Deus nunca é para meter medo. E Xesús tampouco. E as súas palabras nunca, nunca son para meternos medo. Si, para invitarnos á vixilancia. A vida é complexa. As persoas tamén o somos. E pódenos pasar que, con máis ou menos consciencia, con máis ou menos responsabilidade pola nosa parte, consintamos en ir facendo cousas que nos danen a nós, que danen a outras persoas; e así, no canto de nos construír coma persoas felices, nos construamos coma persoas amargas, que por riba lle amargamos a vida a outra xente. E isto, claro, sería unha desfeita. Deus, Xesús, que quere sempre o mellor para nós, só busca axudarnos a que iso non nos pase, a que poidamos gozar vivindo a vida con coherencia e axudando coa mesma coherencia a que a xente do noso redor tamén goce da mesma maneira. A morte e todo o que lle siga está sempre nas mans dun Deus misericordioso e clemente.

Oración

Sen medos, sen angustias,

con paz, con confianza,

quero vivir cada día, meu Deus querido,

ao amparo da túa presenza alentadora.

E así, con coidado e agarimo

ir facendo todo o que me pase polas mans,

desexando facerme persoa de ben,

para o propio proveito,

para proveito de quen me rodea,

para gloria túa, meu Deus querido,

que me soñas honesta, xusta e fraterna,

que me soñas feliz.

Felicidade que ti, porque es espléndido,

alongarás eternamente ao teu carón,

no teu seo.

Grazas. Grazas. Sempre grazas.

Acción

¿Somos persoas abandonadas nalgunha das nosas responsabilidades persoais, familiares, laborais, sociais? Cambiemos, non desde o medo a Deus, senón desde o aprecio por nós mesmos/as e por aprecio quen nos rodea.

28 de agosto: venres da 21ª semana do Tempo Ordinario

Evanxeo: Mt 25 1-13

Unha vez díxolles Xesús esta parábola ás persoas que o acompañaban:

—O reino dos ceos parécese a dez mociñas que colleron os seus candís para saír recibir o noivo. Cinco eran aloucadas e cinco, previsoras. As aloucadas colleron os candís, pero non os encheron de aceite; as previsoras, en troques, cos candís levaron tamén as aceiteiras cheas. Como o noivo tardaba, pegoulles o sono e quedaron durmidas. Alá pola media noite oíuse berrar: “Veña, que chega o noivo, ídeo recibir!” Erguéronse todas aquelas mociñas e prepararon os candís. Entón as aloucadas dixéronlles ás previsoras: “Dádenos un chisco de aceite, que os nosos candís esmorecen”. Responderon as previsoras: “Non vaia ser que non chegue para vós e para nós; mellor será que vaiades á tenda o que o merquedes”.

Mentres elas ían mercalo, chegou o noivo e as que estaban preparadas entraron con el no banquete de vodas e pechouse a porta. Máis tarde chegaron as outras mociñas chamando: “Señor, Señor, ábrenos!” Pero el respondeulles: “Asegúrovos que non vos coñezo”.

Vixiade, logo, xa que non sabedes nin o día nin a hora.

Meditación

Outra parábola sobre a necesidade da vixilancia na vida. Ser persoas en alerta, preparadas, porque día a día, hora a hora, Deus vai pasando pola nosa porta e, se non estamos dispostas a saírlle ao encontro, perdemos as oportunidades que o paso de Deus nos ofrece. E son acollementos e respostas que outras persoas non poden dar por nós, aínda que outras persoas si que poden alertarnos para que vivamos con serenidade, en paz, en silencio, e por iso mesmo con capacidade de percibir e responder.

Deus fáisenos presente nos momentos relixiosos (unha Eucaristía, un tempo de oración, un silencio para acoller…), pero tamén se nos fai presente en moitos outros momentos da vida: calquera persoa que se achega a nós, calquera persoa fráxil, desamparada; calquera acción humana que crea irmandade; calquera acción de abuso que xa dicimos que clama ao ceo; calquera momento da creación animada ou inanimada, que leva o rastro de Deus etc. Para quen anda coa alma en vilo cara ao ben, cara a fermosura, cara á verdade, a vida está chea de encontros humildes e poderosos co Deus da vida.

Oración

Quéresme, meu Deus,

persoa viva e asentada a un tempo.

Persoa de palabras e de silencios,

persoa de festas e de acougos,

persoa de acollementos e de ofrecementos,

persoa de comunidade e de soidade,

persoa de durmidas e de vixilancias.

Quéresme, meu Deus,

persoa amiga da riqueza da vida,

hábil para sacarlle á vida todo o seu zume,

hábil para no zume da vida

descubrirte a ti e gozar a túa presenza.

Quéresme, meu Deus,

totalmente humana

e así, só así, totalmente túa.

Acción

Estamos acabando o tempo de vacacións. Pero, con vacacións ou sen elas, ¿que tempo nos concedemos para mirar polo que pasa pola nosa vida, por como acollemos as persoas, as circunstancias que a vida nos vai poñendo diante? ¿Somos das aloucadas ou das previsoras? ¿En que poderiamos avanzar por aquí?

29 de agosto: Memoria obrigatoria do Martirio de San Xoán Bautista

Evanxeo: Mc 6, 17-29

Sucedeu que Herodes mandara prender a Xoán por causa de Herodías, a muller de seu irmán Filipo, coa que el casara. Xoán non paraba de lle dicir:

—Non che está permitido vivir coa muller do teu irmán.

Por iso Herodías colléralle xenreira a Xoán e queríao matar. Pero Herodes temía a Xoán, sabendo que era home xusto e santo, e protexíao; mesmo o escoitaba con gusto, aínda que quedase desacougado.

Pero chegou a ocasión axeitada, cando Herodes no día do seu aniversario deu un banquete aos ministros, oficiais e xente importante de Galilea. Resulta que a filla de Herodías entrou e bailou moi ben, gustando moito a Herodes e a toda a xente convidada. Entón o rei díxolle á rapaza:

—Pídeme o que queiras, que cho hei dar.

E xurou:

—Dareiche o que me pidas, aínda que sexa a metade do meu reino.

Vaise a rapaza onda a nai e pregúntalle:

—¿Que lle pedirei?

Ela díxolle:

—Pídelle a cabeza de Xoán Bautista.

E, volvendo onda o rei, díxolle:

—Quero que me deas de contado nunha bandexa a cabeza de Xoán Bautista.

O rei púxose moi triste, pero, polo xuramento feito e máis pola xente convidada, non a quixo defraudar. E de seguida mandoulle a un verdugo que trouxese a cabeza de Xoán. Foi, decapitouno e trouxo a cabeza nunha bandexa, para lla dar á rapaza, que non tardou en levarlla á súa nai. Cando os seus discípulos o souberon, recolleron o cadáver e fórono enterrar.

Meditación

Xoán Bautista foi un personaxe que deixou un impacto grande no mesmo Xesús e nas primeiras comunidades cristiás. Por iso aínda hoxe o recordamos en repetidos momentos durante o ano. Un home íntegro, un buscador apaixonado da verdade de Deus para a xente, unha persoa que renunciou ao oficio sacerdotal que lle correspondía por dereito familiar, para embarcarse nun camiño creativo, porque viu que no seu tempo a vida relixiosa se estaba diluíndo en prácticas sen sentido e sen verdade. Un home que se enfrontou abertamente co poder relixioso e político do momento polos seus descontrois e abusos do pobo. Un home que por todo isto deu a vida. O seu testemuño colle especial relevancia polas mesmas circunstancias da súa morte:  nun ambiente de excesos, rodeado de persoas triviais, sen valores consistentes, que actuaban desde o rancor, desde o quedar ben, desde o desprezo á palabra, á vida de quen pretendía axudarlles a ser xente honrada e coherente. Un verdadeiro exemplo para quen nos nosos tempos apostamos por ser persoas cristiás na sociedade tan branda na que vivimos.

Oración

Grazas, meu Deus,

polas persoas mártires

de onte e máis de hoxe,

de todos os tempos da historia da Igrexa.

Grazas tamén polas persoas mártires

doutras relixións ou de ningunha relixión.

Grazas por quen defende o humano, o xusto,

e afronta con valentía as consecuencias desagradables desa defensa.

Grazas pola palabra desas persoas mártires,

pola súa vida,  pola súa morte,

polo seu sangue inxustamente vertido,

aínda que valentemente ofrecido.

Grazas, meu Deus, infinitas grazas!

Que ao seu carón, co seu exemplo,

nos encoraxemos nós

para vivir con máis fidelidade e fondura

a nosa humanidade, a nosa fe.

Acción

Seguro que en máis dunha ocasión temos cedido á presión do ambiente, e deixamos de dicir ou facer o que a nosa conciencia nos ditaba por calquera clase de medos. Podemos aprender da nosa experiencia para entrar algo no espírito das persoas mártires, e chegado o caso, dar testemuño dos valores, da fe que levamos no corazón.